Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում իրականացնող monumentwatch.org կայքը գրում է.
«Արցախի Հադրութ քաղաքի օկուպացիայից հետո, դեռևս 2021 թվականին Ադրբեջանի կառավարությունը հանձնարարություն ստացավ մշակելու Հադրութ քաղաքի նոր հատակագիծը, վերակառուցման, քաղաքի պատմական հատվածի «վերականգնման», կամ որ նույնն է՝ խեղաթյուրման ծրագիրը: Նախնական հատակագիծը հաստատվել էր դեռևս 2021 թվականին և ուղարկվել լրամշակման, ինչից հետո արդեն 2023 թվականի գարնանը այն համարվում էր պատրաստ։
Համաձայն 2023 թվականին հաստատված նախագծի՝ պետք է «վերականգնվի» նաև քաղաքի պատմական միջուկը և հուշարձանները, որոնք պետք է նպաստեին «ազատագրված» Հադրութ քաղաքի մշակութային, զբոսաշրջային կյանքի խթանմանը: Այս ծրագրի մեջ է մտնում նաև քաղաքի Սբ․ Հարություն եկեղեցին «վերանորոգելու» ծրագիրը: Համաձայն Ադրբեջանի կառավարության կողմից փակցված ցուցանակի՝ նախքան վերանորոգումը նախատեսվում է պեղումներ իրականացնել եկեղեցու շրջակայքում, այնուհետև վերականգնել այն՝ տեղում հիմնելով նաև Կովկասյան Աղվանքի մշակույթը ներկայացնող թանգարան:
Անդրադառնալով Հադրութի պատմական հատվածի «վերականգնմանը»՝ նշենք, որ նույն ադրբեջանական կողմը դեռևս 2020 թվականի հոկտեմբերին քաղաքի համար մղվող մարտերում և հատկապես քաղաքի օկուպացիայից հետո հրկիզել է քաղաքի պատմական կորիզը՝ 19-րդ դարի տներով, ինչը շատ լավ երևում է հենց ադրբեջանցի զինվորականների կողմից արված լուսանկարներում և տեսանյութերում, որտեղ երևում է ծխացող և ավերված պատմական հատվածը:
Նույն ադրբեջանական կողմը քաղաքի օկուպացիայից հետո զորավարժությունների ժամանակ որպես թիրախ է օգտագործել Հադրութի Արթուր Մկրտչյանի անվան հայրենագիտական թանգարանի շենքը, որը պայթեցվել է, իսկ քաղաքի օկուպացիայից հետո մինչ այժմ անհայտ է թանգարանի ցուցանմուշների ճակատագիրը (Ցուցանմուշներ, որոնք ներկայացնում էին քաղաքի պատմությունը):
Քաղաքի օկուպացիայի հետո ադրբեջանական կողմը հիմնահատակ քանդել է Հադրութ քաղաքի Ավետիք Իսահակյանի անվան կենտրոնական գրադարանի շենքը և հարակից շենքերը:
Վստահաբար կարող ենք ասել, որ անմիջապես հենց Իլհամ Ալիևի հրամանով Հադրութ քաղաքի և Հադրութի ամբողջ շրջանի համար ստեղծվում է նոր ինքնություն և պատմություն, որտեղ բացակայում են բնիկները՝ հայերը: Ասվածի իրավական առաջին քայլերից էր Հադրութի շրջանի պատմական Տող բնակավայրում այսպես կոչված արգելոցի ստեղծումը:
Հադրութ բնակավայրը իր ողջ պատմության ընթացքում ունեցել է բացարձակ մեծամասնություն կազմող հայ բնակչություն և հայկական ազգային-դավանական միջավայր: Ասվածի լավագույն ցուցիչներից մեկը 19-րդ դարում Ռուսական կայսրության տարածքում պարբերաբար հրատարակվող և կայսրության էթնիկ կազմը, բնակավայրերը նկարագրող պարբերականներն էին, որտեղ Հադրութ բնակավայրը և շրջանը նկարագրվում է որպես հայկական։
Այս նոր ինքնության և պատմության կերտման մեջ կարող ենք տեսնել, որ երբևիցե իսլամ բնակչություն չունեցած Հադրութ քաղաքում դեռևս 2021 թվականին արվել է մզկիթի հիմնարկեք:
Առավել անհանգստացնում է Հադրութի Սբ․ Հարություն եկեղեցու այսպես կոչված վերականգնման և հարակից տարածքում պեղումներ իրականացնելու փաստը: Ադրբեջանական կողմը մի անգամ չէ, որ հայտարարել է, որ Արցախի եկեղեցիների հարյուրավոր հայերեն արձանագրությունները, խաչերը, խաչքարերը կեղծ են և իրենք հուշարձաններին «նախնական տեսքի են բերելու», ինչը նշանակում է արձանագրությունների, խաչային հորինվածքների և խաչքարերի ոչնչացում: Կարող ենք տեսնել, որ նախկինում արվող հայտարարությունները հատկապես Արցախի 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-20 ռազմական գործողությունների վերջնական հայաթափումից հետո, ցավոք, ստանում են գործնական կիրառում: Այս գործնական կիրառման հիմքը Գանձասարաի վանքի շուրջ Ադրբեջանի ստեղծած աղմուկն էր:
Ինչպես տեսնում ենք, ադրբեջանական կողմը ցանկանում է ստեղծել նաև Կովկասյան Աղվանքի մշակույթին նվիրված թանգարան: Սա տեղավորվում է Արցախի մշակութային բռնայուրացմանը միտված իրենց տեսության մեջ, համաձայն որի՝ Արցախի հայկական ժառանգությունն աղվանական է: Հենց այս տեսությամբ էր պայմանավորված, որ Հադրութի օկուպացիայից անմիջապես հետո այսպես կոչված ալբանա-ուդիական քարոզիչներն անմիջապես Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության, նախագահի աշխատակազմի հովանու ներքո սկսեցին այցեր և ծեսեր կազմակերպել Հադրութի, Վանքի, Տողի եկեղեցիներում՝ հընթացս նաև քարոզչական հայտարարություններ կատարելով:
Մեր արձագանքը
Հադրութ քաղաքի պատմության, տարածաշրջանում առկա եկեղեցիների իսկության և ամբողջականության խաթարմանն ուղղված ցանկացած գործողություն արգելված է ժառանգության պաշտպանության միջազգային օրենքներով։
Հադրութ քաղաքը որպես ադրբեջանական ներկայացնելու փորձը խախտում է Հադրութի շրջանի շուրջ 48 բնակավայրերի, ավելի քան 13 հազար բնակչության մշակույթի իրավունքը, որից բռնի կերպով նա զրկվել է տեղահանման և իր մշակութային ու ստեղծագործ կյանքով ապրելու արգելքի պատճառով։ Մշակութային ժառանգությանն առնչվող իրավունքները կազմում են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրով սահմանված մշակութային կյանքին մասնակցելու իրավունքի անքակտելի մաս և յուրաքանչյուր ոք` անհատապես կամ հավաքական ձևով, իրավունք ունի օգտվելու մշակութային ժառանգությունից և նպաստելու դրա հարստացմանը, ու նաև պարտավոր է հարգել այլոց մշակութային ժառանգությունը, ինչպես իր սեփականը։ Այս կոնտեքստում ակնհայտ է, որ Ադրբեջանը ոչնչացնելով, յուրացնելով մի ողջ հանրույթի մշակութային ժառանգությունը, զրկելով նրան իր սեփական ինքնությանը համարժեք ապրելու ու ստեղծագործելու իրավունքից, այժմ յուրացման գործողությունը ցանկանում է ամրագրել պետականորեն և միջազգայնորեն՝ խախտելով հայ հանրույթի մշակութային ֆունդամնետալ իրավունքները՝ սահմանված նաև Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 27-րդ հոդվածով։
Պատմական Հադրութ քաղաքի, որը նաև հայ մշակույթի կարևորագույն կենտրոն էր, հայկական ինքնության օտարումը ակնհայտորեն ոտնահարում է քաղաքի պատմականության, վերջինիս իսկության և ամբողջականության հիմնարար սկզբունքները, որոնք բխում են 1994 թվականի Ճապոնիայում ընդունված մշակութային ժառանգության իսկության վերաբերյալ Նարայի փաստաթղթից, ինչպես նաև ԻԿՕՄՕՍ-ի կողմից 2017 թվականին Նյու Դելիում ընդուված փաստաթղթից: Իսկության սկզբունքների պահպանության Նարայի փաստաթուղթը նշում է, որ մշակութային արժեքների՝ հակամարտություններում հայտնվելու դեպքում պահանջվում է մշակութային արժեքների հանդեպ լեգիտիմության ճանաչում»:
