2020-ի սեպտեմբերի 27-ին սկսված պատերազմն ինձ համար չի ավարտվել։ Ես երկար ժամանակ պարզապես չէի կարողանում աշխատել, որովհետեւ տղաս անհայտ կորած էր։ Մեկ տարի անց հաստատվեց, որ Դավիթս զոհվել է։
Ես հասկացա, որ իմ զգացմունքներն այլեւս չեն փոխվելու։ Մեկ ու կես տարվա ընթացքում ես սովորեցի ապրել, գործել ու աշխատել ցավին զուգահեռ։ Հիմա մենք հայտնվել ենք զուգահեռ իրականություններում. մի իրականության մեջ կյանքը շարունակվում է, կարծեք, ոչինչ չի պատահել, մյուս իրականության մեջ եղել է պատերազմ, մենք կորցրել ենք Արցախը, կորցրել ենք մի ամբողջ սերունդ, ես կորցրել եմ իմ որդու սերունդը, եւ այն, ինչ մնացել է այդ սերնդից, ինձ համար հիմա թանկ մասունք է, եւ այն, ինչ ես կարող եմ անել իմ աշխատանքով, ուզում եմ անել հենց իրենց համար։
Երկար ժամանակ ադրբեջանցիներն այդ հատվածում որոնումներն արգելում էին։ Հետո, երբ որոնողական աշխատանքները սկսեցին, ոչ մեկին չգտան։ Մի քիչ հույս արթնացավ, որ գերի են տարել։ Էդպես մինչեւ 2021թ. մարտի 19-ը, երբ ադրբեջանցիները Կարմիր Շուկայի մոտ մարմիններ հանձնեցին։ Այստեղ էր նաեւ իմ տղայի բանկոմատի քարտը։ Ծնողներից մեկը զանգեց, ասաց՝ էրեխեքի մարմինները բերել են, Դավիթի կոդը 17 65 է։ Բայց քանի որ ԴՆԹ-ի պատասխանը դեռ չկար, հարազատներս ինձ հույս էին տալիս։
Ես տղայիս՝ Դավիթին տվեցի, հետ ստացա մասունք առ մասունք։
Ես մի քանի անգամ վերապրել եմ իմ տղայի մահը։ 2020-ի հոկտեմբերի 16-ից մինչեւ 2021-ի սեպտեմբերի 27-ը իմացա դժոխքի բոլոր գույները, բոլոր մանրամասները։ Ես էդ անտառներում եմ ապրել երկար ժամանակ, ամեն օր պատկերացնում էի՝ ոնց են մրսում, ոնց է ցավում, քամին ոնց է մտնում ողնաշարիդ մեջ։ Երբ մտածում էի, որ գերի է, մի կողմից դա հույս էր, որ տղայիս նորից ողջ կտեսնեմ, մյուս կողմից ուսումնասիրում էի Բաքվի բանտերը, ամեն վայրկյան պատկերացում էի՝ ինչ պայմաններ են, ոնց են տանջում, ոնց են նվաստացնում։
Հետո եկավ մի փուլ, որ «ո՞ւր ես, Դա՛վ» հարցից փորձում էի չխելագարվել։ Երբ Վարանդայի օդանավակայանը սարքում էին, ինձ թվում էր՝ էրեխուս մասունքները մնացին դրա տակ, ու վերջ։ Ու եկավ մի պահ, որ ասում էի՝ թող լինի մարմինը, թող լինի մի քանի մասունք, միայն թե ես դա ունենամ։ Ինձ համար ամենասարսափելին այն էր, որ այդ անորոշության մեջ եմ մնալու ամբողջ կյանքում։
Զգացմունքների մեջ այնքան վերեւ-ներքեւ էի արել, որ արդեն ուզում էի կայուն ցավ լինի։ Թող մեծ, սարսափելի, բայց կայուն ցավ լինի։ Ես սկսեցի դա ուզել, սկսեցի դրան սպասել։
Հուղարկավորությունից հետո եղավ հենց դա՝ մեծ, բայց կայուն ցավ։ Ես գիտեմ դրա հետ ինչպես վարվել, ես արդեն գիտեմ՝ Դավը որտեղ է, էլ չեմ փնտրում, չեմ փորձում չխելագարվել։ Ես ուղղակի սովորեցի ապրել իմ ցավի հետ, եւ չեմ էլ փորձում հաղթահարել, հրաժարվել դրանից։ Ինչի՞ց հրաժարվեմ՝ Դավիս կարոտի՞ց, հիշողությունների՞ց։ Ինքն իմ կյանքի ամեն ինչն էր, ես ինքս ինձնից հրաժարվել չեմ կարող։ Եթե ես 20 տարի վայելել եմ այդ երջանկությունը, որի անունն էր Դավիթ, ուրեմն, հիմա էլ եմ վայելում, ես հիմա էլ Դավիթի մաման եմ, ու դա ինձնից ոչ ոք չի խլի։ Ես հասկացա, որ «կյանք» բառի բուն բովանդակությունը մարդը կարող է զգալ հենց այս ցավերի մեջ։ Ցավից պետք չէ վախենալ։ Եթե գալիս է, պետք է արժանապատիվ ընդունել եւ հետեւություններ անել։
Միայն մի բան եմ խնդրում. զավակ կորցրած ծնողներին երբեք մի ասեք «կյանքը շարունակվում է» արտահայտությունը։ Ավելի վիրավորական, ավելի ցավոտ բան չեք կարող անել։ Երեխա կորցրածներս ուրիշ իրականության մեջ ենք ապրում, որտեղ կյանքի ու մահվան սահմանները լղոզվել են։ Ինձ համար կյանքը շարունակվում է այնտեղ, որտեղ որդիս է, ու չգիտեմ՝ կյանքն էնտե՞ղ է, թե՞ էստեղ է, ավելի շատ էնտե՞ղ եմ, թե՞ էստեղ։
Ես գիտեմ, որ ցավի հետ հնարավոր է ապրել ու բեռ, ցավ չդառնալ մյուսների համար։ Ես գիտեմ, որ այդ ցավով հանդերձ՝ կարող եմ օգնել ուրիշներին։ Ինձ թվում է՝ հիմա Դավն է այդ ուժը տալիս ինձ։
Ալիս Գեւորգյան
