Ditord.am-ը ներկայացնում է Հայաստանում ներկա իրավիճակի, «Ո՞վ կգա Նիկոլ Փաշինյանից» հետո հարցի մասին The Armenite կայքում Ալեն Զամանյանի հեղինակած վերլուծության հայերեն թարգմանությունը։
Հայերի մեծ մասը վարանում է պահանջել Նիկոլ Փաշինյանի հրաժարականը՝ նշելով, որ իրենց հիմնական մտահոգությունն ապագայի անորոշությունն է։ Ո՞վ կվերցնի իշխանությունը։ «Նախկին կոռուպցիոն ռեժիմը՞», «օլիգարխները»՞։ Ի՞նչ, եթե իրավիճակը վատթարանա։
Այս հարցին պատասխանելու համար վերադառնանք 2018թ․ մարտ։ Սա Հայաստանում իրավիճակի պատկերն է մարտի վերջի դրությամբ, երբ Նիկոլ Փաշինյանը սկսեց Գյումրիից Երևան քայլել․
2017 թվականին ՀՆԱ աճը 7.5% էր;
2018թ․ հունվար–մարտ ամիսներին տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը 10․6% էր;
Տիգրան Սարգսյանը Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի կոլեգիայի նախագահն էր;
Յուրի Խաչատուրովը Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության (ՀԱՊԿ) գլխավոր քարտուղարն էր;
Հայաստանը և ԵՄ բոլոր անդամ պետությունները 2017թ․ նոյեմբերին ստորագրել էին Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիր։ Սա ուշագրավ է, քանի որ Հայաստանն անդամակցել էր ԵՏՄ-ին 2015թ․ հունվարին, այնպես, որ մեզ հաջողվել էր երկու խոշոր միավորումների հետ մտերիմ կապեր հաստատել;
«Ազգ-բանակ» կոնցեպտի իրականացումը, պաշտպանության նախարար Վիգեն Սարգսյանի ղեկավարությամբ, ընթացքի մեջ էր;
Խորհրդարանում ընդհանուր առմամբ կար կոնսենսուս, որ Սերժ Սարգսյանը պիտի ստանձներ վարչապետի պաշտոնը։ Դրան կողմ էին 4 խմբակցությունից 3-ը։
Թվում էր, թե սրանք օպտիմալ պայմաններն էին երկրի կայուն աճի և զարգացման շրջան մտնելու համար։ Այնուամենայնիվ, տեղի ունեցավ ճիշտ հակառակը։ Մարդիկ սկսեցին դատարկ կարգախոսներ հնչեցնել, որոնցից ամենահայտնին էր «Մերժիր Սերժին»։ Ռացիոնալ մարդը կարող էր հարցնել՝ ինչո՞ւ պետք է մերժենք Սարգսյանին, եթե բոլոր ցուցանիշները վկայում են, որ երկրում իրավիճակը բարելավվում է։
Սակայն մարդիկ սկսեցին անմտորեն «միանալ խրախճանքին»։ Ամենակարևորը՝ նրանց մտքով չէր էլ անցնում հարցնել, թե ով է վերցնելու իշխանությունը, դիտարկելով այն փաստը, որ քաղաքական [ուժերի] կոնսենսուսն ի օգուտ Սարգսյանի վարչապետության շարունակությունն էր։ Ինչ-որ պահի Փաշինյանը «հեծնեց» փողոցում [բողոքող] ամբոխների էներգիայի ալիքն ու շանտաժով բացեց դեպի վարչապետություն իր ճանապարհը։
Արագ անցնենք առաջ 2.5 տարով․ մենք նման, և սակայն միանգամայն տարբեր իրավիճակում ենք.
Արցախի շուրջ բանակացությունները, որոնք Փաշինյանն իշխանության գալուց հետո «վերբեռնեց», փակուղում են;
Թուրքիան ու Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում իրագործեցին Հայաստանի վրա։ Վրաստանը թշնամու կողմն անցավ՝ թույլ տալով Թուրքիային կենդանի ուժ ու սպառազինություն տեղափոխել Ադրբեջան և թույլ չտալով ռուսական օդանավերի թռիչքն իր օդային տարածքով;
Հաջորդած պատերազմի ընթացքում առնվազն 4000 հայ հերոս զոհվեց։ Մոտ 10 հզ մարդ էլ վիրավորվեց։
Մարտերի հետևանքով մենք կորցրինք հյուսիսում Թալիշն ու Մատաղիսը, Արցախի ամբողջ հարավային մասը, այդ թվում՝ Վարանդան (Ֆիզուլի), Ջրականը (Ջաբրայիլ) և Կովսականը (Զանգիլան), Հադրութը և Արցախի սիրտ Շուշին;
Փաշինյանը ստորագրեց տոտալ կապիտուլացիայի փաստաթուղթ՝ առանց մեկ կրակոցի հանձնելով Աղդամը, Քարվաճառը, Բերձորը և մի շարք այլ շրջաններ։ Ըստ համաձայնության՝ Ադրբեջանը պետք է նաև Մեղրիով ճանապարհ կառուցի դեպի Նախիջևան;
Ընդհանուր առմամբ՝ մենք կորցրինք մոտ 820 հազար հեկտար տարածք, որն Արցախի մոտ 72%-ն է և մեր հայրենիքի 20%-ը։ Համեմատության համար՝ ապրիլյան պատերազմում մենք կորցրել էինք 800 հեկտարից էլ քիչ;
Սրանք միակողմանի զիջումներ էին, ինչը նշանակում է, որ մենք դրա փոխարեն ոչինչ չենք ստացել։ Ոչ մի կարգավիճակ Արցախի համար;
Տասնյակ հազարավոր մարդիկ տեղահանվել են Արցախից;
Կորոնավիրուսի բռնկման պատճաշ համակարգումը ձախողելու պատճառով Հայաստանում մահացել է մոտ 2000 մարդ։ Համեմատության համար՝ Վրաստանում, որն ունի 25%-ով ավել բնակչություն, գրանցվել է ընդամենը 900 մահ։
Այս հարյուրամյակը մեկ տեղի ունեցող աղետի հետևանքով երկիրը բախվել է մի շարք ճգնաժամերի, այդ թվում՝ հումանիտար, տնտեսական, քաղաքական և հոգեբանական։ Քաղաքական ամբողջ սպեկտրի 17 քաղաքական կուսակցություններ միացել են, որ պահանջեն Փաշինյանի հրաժարականը և ժամանակավոր կառավարության ստեղծումը՝ ապագայում արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու պլանով։ Համեմատելու համար՝ 2018թ․ ապրիլին Սարգսյանի հրաժարականը պահանջում էր ընդամենը մեկ կուսակցություն։
Այսօրվա կոալիցիան կազմված է այնպիսի կուսակցություններից և քաղաքական գործիչներից (օրինակ՝ ՀՀԿ, ՀՅԴ, ԲՀԿ, «Ժառանգություն», Հրանտ Բագրատյան, Զարուհի Փոստանջյան), որոնք նորմալ հանգամանքներում չէին համաձայնի որևէ քաղաքական օրակարգի շուրջ։ Սա վկայում է ճգնաժամի ծանրության և կառավարությունը փոխելու համար անհրաժեշտ քաղաքական կոնսենսուսի լրջության մասին։ Իշխանափոխությունից հետո դա նաև կարող է դառնալ ազգային միասնության բանալին։
Ինչպես հաճախ է լինում քաղաքագիտությունում, համեմատական վերլուծությունը կարևոր է։ Մի դեպքում մենք ունեինք կայունություն և աճ՝ կառավարության օգտին քաղաքական կոնսենսուսի հաշվին, սակայն միաժամանակ շատ մարդիկ պատրաստ էին մասնակցել գործադուլների, զանգվածային ցույցերի և ճանապարհներ փակելուն։ Սոցցանցերը լցված էին ցուցարարներին աջակցող և կառավարությանը դատապարտող հրապարակումներով, մարդիկ նույնիսկ ֆոտոշրջանակներ էին ավելացնում իրենց պրոֆիլների նկարներին։
Այսօր մենք ունենք ահռելի կորուստներ, քաոս, կոլապս և քաղաքական կոնսենսուս ընդդեմ կառավարության։ Բայց շատ մարդիկ վարանում են բաց խոսելուց, քանի որ վստահ չեն, թե քամին ինչ ուղղությամբ կփչի կամ վախենում են նրանից, ինչը կարող է գալ հաջորդիվ։ Լավ, բարեկամներ, բայց մենք այժմ ազատ անկման մեջ ենք և այն կանգնացնող ինչ-որ բան է պետք։
Միակ բանը, որ Փաշինյանն ու իր քարոզչական մեքենան այս տարիների ընթացքում հաջողությամբ արել են, այն ընկալումն է, որ կա «հին գվարդիա», որից պետք է ամեն գնով խուսափել։ Այս պարզունակ մարտավարությունը Փաշինյանի՝ իշխանությունը չկորցնելու գրավականն է։
Իրականում այդ թեզը զուտ մանիպուլացիա է։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի 1990-ականների կուսակցության՝ ՀԱԿ֊ի, շատ անդամներ կամ նրանց երեխաներն այսօր խորհրդարանում են և բարձր պաշտոնների են կառավարությունում։ Փաշինյանը Սյունիքի մարզպետ նշանակեց Հունան Պողոսյանին, ով խիստ վիճահարույց փոխոստիկանապետ էր ընդամենը մի քանի տարի առաջ։ Ֆելիքս Ցոլակյանը՝ Քոչարյանի վարչակազմի օրոք Հարկային պետական ծառայության պետը և Սարգսյանի օրոք Շիրակի մարզպետը, նշանակվեց ԱԻ նախարար։ Նախկին «օլիգարխները» մեկ գիշերում վերափոխվեցին «խոշոր սեփականատերերի»։ Հեգնանք է այն, որ Ցոլակյանն ու Սամվել Ալեքսանյանը կարող են համարվել «նոր», իսկ ՀՅԴ֊ն՝ «հին»։
Կարևոր է հասկանալ, որ հնի ու նորի իրական բաժանում չի եղել։ Ավելի կարևոր է այն, որ այդպիսի բաժանում երբեք չպետք է լինի, քանի որ ցանկացած ժամանակահատվածում կան շատ ընդունակ և բարձր որակավորված անհատներ, որոնք ծառայում են պետությանն ի շահ ազգին։ Հետևաբար «հին գվարդիայի վերադարձի» կամ «նախկին, կոռումպացված ռեժիմի» մասին դատարկ հայտարարությունները պետք է միանգամից դեն նետվեն։ Ինչքան շուտ մենք դուրս գանք այս արհեստական դիսկուրսից, այնքան շուտ կարող ենք լծվել և միավորել մեր բոլոր մարդկային ռեսուրսները՝ անկախ տարիքից, քաղաքական պատկանելությունից, կամ պաշտոնավարման ժամանակաշրջանից։ Ավելի հստակեցնեմ. ես հավատում եմ, որ այսօրվա կառավարությունում կամ խորհրդարանում էլ կան անհատներ, որոնք արժեքավոր կադրեր են և տեղ կունենան ապագա վարչակազմում։
Մենք նաև պետք է մերժենք այն տեսակետը, թե մեկ անձը կարող է լուծել մեր բոլոր խնդիրները։ Այս «մեկ փրկչի» անվերջ որոնումները ոչ միայն պատասխանատվությունից զրկում են յուրաքանչյուր հայի, այլև առաջ են բերում ոչ իրատեսական սպասումներ, որոնք հետագայում անխուսափելիորեն հանգեցնելու են համատարած դժգոհության և հիասթափության։
Ճշմարտությունն այն է, որ մենք պարզ բնորոշումների փոխարեն պետք է փնտրենք քաղաքական գաղափարախոսություններ և քաղաքական հարթակներ։ Մենք անհատների փոխարեն պետք է փնտրենք թիմեր ու ինստիտուտներ։ Մենք պետք է փնտրենք ու գտնենք ղեկավարություն, որն, առանց պոպուլիզմի դիմելու, առաջին հերթին անկեղծ կխոսի մեր առջև եղած դժվարին ուղու մասին։ Մենք պետք է փնտրենք ղեկավարների, որոնք մեզ սև ու սպիտակի, հնի ու նորի, բարի ու չարի միջև պառակտելու փոխարեն կմիավորեն և կվերացնեն վերջին երկուսուկես տարվա բևեռացումը։
Փաշինյանը եկավ բարգավաճման շրջանում ու սխալ կառավարման պատճառով երկիրը հասցրեց փլուզման եզր: Այն թիմը, որը կգա Փաշինյանի հրաժարականից հետո, ոչ նախանձելի վիճակում կլինի, քանի որ ժողովուրդը միաժամանակ բախվելու է բազմաթիվ ճգնաժամերի: Ամեն քաղաքական գործիչ կամ քաղաքական թիմ չէ, որ պատրաստ է իր վրա վերցնել այս իրավիճակից մեզ դուրս բերելու բեռը, քանի որ այդպիսով վտանգելու է իր հեղինակությունը և ծախսելու է իր քաղաքական կապիտալը, և որևէ կերպ երաշխավորված չէ, որ հաջողելու է: Այլ կերպ ասած՝ այսօր իշխանության գալը կարող է համարվել ոչ թե նվաճում, այլ մեծ պատասխանատվություն:
2018-ին, բացված էին «ջրհեղեղի դարպասները» և հայերի ճնշող մեծամասնությունը քաղաքականացվեց, լավ տեղեկացված չլինելով այն ոլորտի դժվարություններից, ուր մտնում էր՝ անգիտակցաբար դառնալով գործիք այն ուժերի ձեռքում, որոնք նպատակ ունեին խարխլել հայկական պետականությունը:
Հայաստանում վերջին զարգացումները հակառակ ուղղությամբ են և դարձել են ավելի մեծ հիասթափության պատճառ:
Այդ մարդկանցից ավելի իմաստունները սկսել են գիտակցել, որ երևի պետք է հեռու մնային հայկական քաղաքականությունից, քանի որ այս ոլորտը շատ ավելի բարդ է, քան իրենք երբևէ պատկերացրել են: Կարծում եմ, որ սա ճիշտ որոշում է բնակչության մեծամասնության համար և կնպաստի հայ հասարակության ապաբևեռացմանը:
Մյուս կողմից, տեսնելով ներկայիս վարչակազմի ձախողումները, ոմանք վերադարձել են հնացած այն հին մտածելակերպին, ըստ որի բոլոր քաղաքական գործիչներն ու քաղաքական կուսակցությունները նույնն են, և որ նրանցից ոչ մեկին չի կարելի վստահել: Այս մոտեցումը ոչ միայն սխալ է, այլև՝ վտանգավոր: Քաղաքական կուսակցությունները խորհրդարանական համակարգի կառուցվածքային տարրեր են, և չնայած Հայաստանում կան գրանցված տասնյակ կուսակցություններ, դրանցից քչերն են կենսունակ այլընտրանք իշխող դաշինքին:
Տարիներ են պահանջվում երկրի կառավարման ղեկը վստահ ստանձնելու համար բավարար ինստիտուցիոնալ ներուժ և կազմակերպչական կառուցվածք ստեղծելու համար, հատկապես ներկայիս պայմաններում: Այն միտքը, որ հանկարծ երևան կգա այդպիսի նոր քաղաքական կուսակցություն, կարելի է որակել միայն որպես անշրջահայաց իդեալիզմ: Մենք պետք է զերծ մնանք այնպիսի քայլերից, որոնք կարող են հետագայում ավելի վնասել քաղաքական համակարգի նկատմամբ արդեն իսկ խարխլված վստահությանը: Ուզենք, թե չուզենք, քաղաքական գործընթացներն ընթանում են, և մեզանից շատերն իրենց պարտավորված են զգում մասնակցել դրանց, թեկուզ միայն որպեսզի օգնենք փակել 2018-ին բացված «ջրհեղեղի դարպասները»:
Իրականությունն այն է, որ մենք չենք կարող իմանալ, թե ով կգա իշխանության Փաշինյանի հրաժարականից հետո։ Կարծում եմ՝ սխալ ենք հարցը տալիս։ Փոխարենը հարցնենք «ո՞վ է հաջորդը», պետք է մտածենք՝ ի՞նչ գաղափարախոսության ենք մենք հետևում, ո՞ր քաղաքականությունն է կարևոր մեզ համար, ո՞ր արժեհամակարգն ենք մենք ուզում առաջ տանել, որտեղ են տարածվում մեր աշխարհաքաղաքական շահերը, և որո՞նք պետք է լինեն մեր առաջնահերթությունները որպես ազգ ՝ մեր բոլոր ռեսուրսներն արդյունավետորեն միավորելու համար: Մենք պետք է իրատես լինենք ապագայի մեր սպասումների նկատմամբ։
Կապ չունի՝ ով կգա, առջևում շատ երկար ու անհարթ ճանապարհ է։ Փաշինյանի հրաժարականը մեր ճանապարհը հարթելու միայն առաջին քայլն է։
